Katholieke smidstekens?
Ik ben stadsgids van het liefelijke stadje Brielle, gelegen op het (voormalige) eiland Voorne-Putten in Nederland. U kent misschien de naam in verband met de zgn. 80 jarige oorlog, waarin op 1 april 1572 de Watergeuzen bezit namen van het stadje in naam van de Prins van Oranje. Ik leid mensen rond en dat doe ik zo gezellig mogelijk, maar ook hecht ik er aan om nauwkeurige informatie te geven en geen flauwe kul te verkopen. Een collega vertelt echter – hij is er heel stellig in – tegen iedereen dat je aan de smidstekens op muurankers van gebouwen kan zien of de maker rooms-katholiek is geweest of protestant. Als de onderkant van het muuranker het teken vertoont van een sint andrieskruis is de smid katholiek en als de onderkant slechts één schuine streep heeft (een half sint andrieskruis, zou je kunnen zeggen) was de smid in kwestie protestant. Ik heb die informatie nooit vertrouwd, omdat het mij volkomen onlogisch lijkt dat iemand zijn geloof op deze manier zou uiten.
Mijn vraag aan u is de volgende. Bent u bekend met de uitleg van de smidstekens, zoals hierboven beschreven? Als dit zo is, weet u dan hoe dit verhaal de wereld in gekomen is? Ik neem tenminste aan dat de uitleg van mijn collega gids niet de waarheid is.
Leo Arkenbout
Brielle.
Smidstekens op muurankers is een gegeven waarrond weinig of geen onderzoek is verricht. Door heemkundigen wordt er slechts occasioneel naar verwezen. Het zijn in ieder geval tekens die dateren uit een tijd waar men vol vrees keek naar tal van 'onverklaarbare' fenomenen (bliksem, ziekte, onheil...). Het idee erachter werd plastisch uitgelegd door Marius Bruijn met betrekking tot metseltekens.
Zelf ben ik ervan overtuigd dat smidstekens ook 'apotropaeisch' zijn, bezwerend-beschermend tegen onheil, allicht vooral tegen bliksem. Mede gezien het metaal waarop ze zijn aangebracht als geleider was gekend. Oude smeden hebben deze zienswijze bevestigd. Je kan een parallel trekken met metselaarstekens, tekens in vakwerkgevels, geschilderde tekens aangebracht door boeren...
Feit is zeker dat deze tekens géén handteken zijn, geen concrete boodschap (als tekens in een alfabet), geen uiting van een bepaalde religie....
De stelling dat andrieskruisen op muurankers een teken van katholicisme zou zijn is dan ook geheel ongeloofwaardig.
Op muurankers is het aantal voorkomende tekens eerder beperkt. Niet geheel onlogisch gezien ze met een bijtel in het gloeiend hete metaal werden geslagen. Andrieskruisen zijn met zekerheid het meest voorkomende smidsteken op muurankers. In de mij bekende ankers zijn tekens met een schuine streep behoorlijk uitzonderlijk. Ze staan op de Dom van Aken (toch katholiek?), op diverse Engelse gebouwen (Anglicaans!), twee schuine strepen op de kerk van Berg (Tongeren-katholiek) en aan aantal Nederlandse gebouwen.
In het algemeen is het maalkruis/Andrieskruis trouwens een van de meest voorkomende apotropaeische tekens. Het is een quasi universeel afweerteken dat doorheen de eeuwen voorkomt in tal van culturen. Je vindt het terug bij de metselaarstekens, in vakwerkgevels, bij tekens geschilderd door boeren...
Het idee om een bepaald afweerteken te koppelen aan het geloof van de plaatser heb ik zelf geopperd met betrekking tot hartvormen. Bij metselaarstekens komen hartvormen enkel voor vanaf het opkomen van het protestantisme en vooral in katholieke regio's (enkel Engeland kan hier een uitzondering vormen). Zij zijn dan ook mijns inziens in d emeeste gevallen een rechtstreekse verwijzing naar het Heilig Hart van Onze-Lieve-Heer (of Onze-Lieve-Vrouw): moge Zijn (Haar) tussenkomst bescherming bieden aan het betreffende gebouw. Op deze wijze is het leggen van een link tussen het hartteken en een katholieke metselaar verdedigbaar. Maar in se blijft de apotropaeische bedoeling primordiaal. Want in se kan een niet katholiek metselaar het maalkruisteken evenzeer gebruiken. Wie heeft ooit aangetoond dat het niet werkte als afweerteken? Daar draaide het uiteindelijk om...
Een strikte link tussen maalkruisen/Andreaskruisen en het rooms-katholiek geloof is met zekerheid geheel uit den boze. Het enige pro-argument bestaat in het feit dat in het protestantisme het gebruik van beelden, voorstellingen en tekens afkeurde, zodat er inderdaad allicht meer maalkruisen zijn achtergelaten door niet-protestanten.